سالک یک عفونت است که توسط لیشمانیا، گروهی از انگل‌های تک‌یاخته‌ای ایجاد می‌شود. انگل‌های لیشمانیا در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری جهان یافت می‌شوند. این انگل‌ها می‌توانند باعث زخم‌های شدید پوستی (سالک پوستی) یا عفونت در اندام‌های داخلی شوند که می‌تواند کشنده باشد (سالک احشایی). سالک با داروهای ضد انگل درمان می‌شود.
بررسی اجمالی
سالک چیست؟
سالک (با تلفظ “لیش-مان-یِه-آس”) گروهی از بیماری‌هاست که توسط انواع مختلف انگل‌های لیشمانیا ایجاد می‌شود. این بیماری از طریق نیش پشه خاکی منتقل می‌شود. سالک می‌تواند باعث زخم‌های پوستی بدشکل و بیماری‌های تهدید کننده‌ی زندگی شود.
انگل‌های لیشمانیا تک‌یاخته‌ای هستند، موجودات تک سلولی که آنقدر ریز هستند که بدون میکروسکوپ قابل مشاهده نیستند. دو نوع شایع آن سالک پوستی و سالک احشایی است.
چه کسانی به سالک مبتلا می‌شوند؟
سالک اغلب افرادی را که در مناطق روستایی نواحی گرمسیری یا مناطقی با بهداشت نامناسب زندگی می‌کنند، تحت تاثیر قرار می‌دهد. افراد مبتلا به اچ‌آی‌وی (HIV) و سایر بیماری‌هایی که سیستم ایمنی بدنشان را ضعیف می‌کنند، بیشتر در معرض ابتلا به بیماری ناشی از عفونت لیشمانیا هستند.
سالک چقدر شایع است؟
از آنجایی که بسیاری از افراد می‌توانند بدون ایجاد علائم به لیشمانیا آلوده شوند، تعیین میزان شیوع سالک دشوار است. کارشناسان تخمین می‌زنند که سالانه بین ۱.۵ تا ۲ میلیون نفر در سراسر جهان علائم سالک را نشان می‌دهند.
انواع سالک
سالک به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود: پوستی، مخاطی (یا مخاطی-پوستی) و احشایی.
۱. سالک پوستی
سالک پوستی (CL) عفونتی در پوست شماست که در محل نیش پشه خاکی ایجاد می‌شود. این عفونت باعث ایجاد برآمدگی‌هایی (گره) می‌شود که به مرور زمان به زخم‌های بزرگ (اولسر) تبدیل می‌شوند. بهبود خود به خود این زخم‌ها می‌تواند زمان زیادی طول بکشد. علائم چند هفته یا چند ماه پس از گزش پشه خاکی شروع می‌شود.
در موارد بسیار نادر، ممکن است برآمدگی یا زخم‌هایی در بسیاری از نواحی پوست شما (سالک پوستی منتشر) ایجاد شود. این زخم‌ها حتی با درمان می‌توانند دوباره و دوباره عود کنند.
۲. سالک مخاطی (یا مخاطی-پوستی)
سالک مخاطی یا مخاطی-پوستی (ML) معمولاً عارضه‌ای ناشی از سالک پوستی است. در این نوع سالک، زخم‌ها در بینی، دهان یا گلو (غشاهای مخاطی) ایجاد می‌شوند. سالک مخاطی به ندرت به طور خود به خود بهبود می‌یابد و در صورت عدم درمان، معمولاً کشنده است. این نوع سالک می‌تواند باعث بدشکلی صورت شود.
۳. سالک احشایی (کالاآزار)
سالک احشایی (VL) که به نام کالاآزار نیز شناخته می‌شود، نوعی جدی این بیماری است که توسط انواع خاصی از لیشمانیا ایجاد می‌شود. سالک احشایی بر اندام‌های داخلی شما مانند طحال و کبد تأثیر می‌گذارد. علائم این نوع سالک گاهی اوقات چند ماه یا یک سال یا بیشتر طول می‌کشد تا پس از گزش پشه آلوده ظاهر شود. سالک احشایی می‌تواند به سرعت باعث بیماری شدید شود و در صورت عدم درمان، کشنده است.
علائم سالک
علائم و نشانه‌های سالک چیست؟
علائم سالک به نوع آن بستگی دارد. سالک پوستی و مخاطی باعث ایجاد زخم‌های بزرگ و دیر التیام می‌شود. سالک احشایی باعث علائم عمومی مانند تب، کاهش وزن و تورم شکم می‌شود.
علائم سالک پوستی چیست؟
سالک پوستی باعث ایجاد یک برآمدگی در پوست شما در محل نیش پشه خاکی می‌شود. این برآمدگی ممکن است پوسته‌پوسته یا دارای یک لخته (کروست) باشد. به مرور زمان، این برآمدگی به یک زخم با لبه‌ای سفت و فرو رفتگی در مرکز (شبیه آتشفشان) تبدیل می‌شود.
علائم سالک مخاطی چیست؟
سالک مخاطی باعث ایجاد زخم یا آفت در بینی، دهان یا گلو (غشاهای مخاطی) می‌شود. شما معمولاً همزمان یا قبل از زخم‌های مخاطی، یک یا چند زخم دیگر روی پوست خود دارید.
علائم سالک احشایی چیست؟
علائم سالک احشایی عبارتند از:
- تب: این تب می‌تواند به طور ناگهانی شروع شود و برای چندین هفته به صورت متناوب ظاهر شود.
- لرز
- تعریق سرد
- تورم غدد لنفاوی
- تورم شکم (شکم) ناشی از بزرگ شدن طحال
- کاهش وزن
- خستگی
- ضعف
- لکه‌های تیره یا تغییر رنگ پوست
علت سالک
چه چیزی باعث سالک می‌شود؟
انگل‌های لیشمانیا باعث سالک می‌شوند. این انگل‌ها در بدن انسان و حیوانات از جمله سگ، گربه، صاریغ، جوندگان و روباه زندگی می‌کنند.
سالک چگونه منتقل می‌شود؟
سالک از طریق نیش پشه خاکی خاکی (فlebotomine sand fly) گسترش می‌یابد. پشه خاکی یک فرد یا حیوان آلوده را نیش می‌زند، سپس فرد دیگری را نیش می‌زند و انگل لیشمانیا را به او منتقل می‌کند. راه‌های کم‌معمول‌تر انتقال لیشمانیا به شما عبارتند از:
- از طریق به اشتراک گذاشتن سوزن
- از طریق انتقال خون
- از مادر باردار به جنین
آیا انسان می‌تواند از سگ سالک بگیرد؟
خیر، شما نمی‌توانید به طور مستقیم از سگ یا هر حیوان دیگری سالک بگیرید. اما شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد سگ‌ها می‌توانند سگ‌های دیگر را آلوده کنند. از آنجایی که سالک از طریق نیش پشه خاکی می‌تواند از سگ به انسان منتقل شود، همچنان پیشگیری از ابتلا به سالک در سگ‌ها اهمیت دارد.
تشخیص و آزمایشات
سالک چگونه تشخیص داده می‌شود؟
پزشک با بررسی نمونه‌های بافتی بدن شما برای یافتن انگل لیشمانیا، سالک را تشخیص می‌دهد. این نمونه‌ها می‌توانند شامل بافت زخم‌ها، طحال، غدد لنفاوی یا مغز استخوان شما باشند. در کشورهایی که سالک شایع است، پزشکان اغلب با توجه به شنیدن علائم شما یا معاینه پوستتان، بیماری را تشخیص می‌دهند.
برای تشخیص سالک چه آزمایش‌هایی انجام می‌شود؟
آزمایش‌هایی که پزشک شما ممکن است برای تشخیص سالک انجام دهد عبارتند از:
- بیوپسی با سوزن (Needle biopsy): پزشک با استفاده از سوزن، نمونه‌ای از بافت طحال، غدد لنفاوی یا مغز استخوان شما را می‌گیرد. سپس یک تکنسین آزمایشگاه با استفاده از میکروسکوپ به دنبال انگل لیشمانیا می‌گردد. این بهترین راه برای تشخیص سالک احشایی است.
- بیوپسی پوست (Skin biopsy): پزشک نمونه‌ای از بافت زخم روی پوست، بینی یا دهان شما برمی‌دارد. تکنسین آزمایشگاه نمونه را برای یافتن انگل لیشمانیا آزمایش می‌کند. این روش می‌تواند سالک پوستی یا مخاطی را تشخیص دهد.
- آزمایش خون (سرولوژی): گاهی اوقات پزشک ممکن است به دنبال علائم عفونت لیشمانیا در خون شما باشد. آن‌ها با وارد کردن یک سوزن کوچک به سیاهرگ بازو یا با سوراخ کردن پوست شما با سوزن، نمونه خون می‌گیرند. آزمایش خون معمولاً برای تشخیص عفونت فعلی لیشمانیا چندان مفید نیست. از آنجایی که افراد می‌توانند بدون علامت باشند، گاهی اوقات ممکن است آزمایش خون شما حتی در صورت عدم ابتلا به بیماری، مثبت باشد.
درمان و مدیریت سالک
سالک چگونه درمان می‌شود؟
برای درمان سالک چندین داروی ضد انگل وجود دارد. داروی خاصی که پزشک تجویز می‌کند به نوع سالک شما بستگی دارد. داروها می‌توانند به شکل‌های مختلفی تجویز شوند، از جمله:
- قرص‌هایی که می‌خورید.
- کرم یا لوسیونی که روی پوست خود می‌مالید.
- مایعاتی که پزشک از طریق یک سوزن به رگ شما تزریق می‌کند (داخل وریدی).
اگر سالک پوستی دارید، پزشک ممکن است بتواند از گرما درمانی، سرما درمانی یا لیزر درمانی به طور مستقیم روی زخم‌های شما استفاده کند. این روش‌ها می‌توانند انگل را از بین ببرند و به بهبود زخم شما کمک کنند.
چه داروهایی برای درمان سالک استفاده می‌شوند؟
داروهایی که پزشکان برای درمان سالک استفاده می‌کنند عبارتند از:
- آمفوتریسین B
- میلتی‌فوسین
- آنتیموان پنج ظرفیتی، مانند سدیم استیبوگلوکونات
- پارومومایسین
گاهی اوقات پزشکان ممکن است درمان‌های دیگری را برای سالک پوستی برای شما تجویز کنند که عبارتند از:
- گرما درمانی: پزشک گرما را به زخم و ناحیه اطراف آن اعمال می‌کند.
- سرما درمانی: پزشک به مدت ۱۰ تا ۳۰ ثانیه در هر نوبت درمان، زخم و ناحیه اطراف آن را سرد می‌کند.
- لیزر درمانی: پزشک از یک دستگاه دستی برای تاباندن لیزر به زخم و ناحیه اطراف آن استفاده می‌کند.
پیشگیری از سالک
بهترین راه برای پیشگیری از تمام انواع سالک، جلوگیری از گزش پشه خاکی، به ویژه در مناطقی است که لیشمانیا شایع است. راه‌های جلوگیری از گزش عبارتند از:
- پوشیدن لباس‌های پوشاننده روی پوست، از جمله شلوار بلند، پیراهن آستین بلند و جوراب
- استفاده از دور کننده حشرات ثبت شده توسط سازمان حفاظت محیط زیست (EPA). موثرترین دور کننده‌های حشرات معمولا حاوی DEET هستند.
- برای از بین بردن پشه خاکی در داخل خانه، محل زندگی و خواب را با حشره‌کش اسپری کنید.
- با پنجره‌های بسته یا پنجره‌های دارای توری بخوابید.
- زیر پشه بند بخوابید. برخی از پشه بندها برای محافظت بیشتر با دور کننده حشرات پیش‌پگیری شده‌اند.
- پشه خاکی بسیار ریزتر از پشه است. توری و پشه بند باید سوراخ‌های بسیار ریزی داشته باشند تا از ورود پشه‌ها جلوگیری کنند.
پیش آگهی / آینده بیماری سالک
اگر سالک داشته باشم چه انتظاراتی می‌توانم داشته باشم؟
آینده بیماری سالک به نوع آن و اینکه سیستم ایمنی سالمی داشته باشید بستگی دارد. سالک احشایی و مخاطی باید بلافاصله درمان شوند. در صورت عدم درمان، هر دو تقریباً همیشه کشنده هستند.
سالک پوستی می‌تواند به خودی خود یا با درمان برطرف شود. ممکن است ماه‌ها طول بکشد تا به طور کامل برطرف شود و جای زخم دائمی روی پوست باقی بگذارد.
ممکن است لازم باشد برای مدت طولانی، چند هفته یا چند ماه، دارو مصرف کنید تا مطمئن شوید عفونت شما به طور کامل از بین رفته است. از پزشک خود بپرسید که از نظر درمان و زمان بهبود چه انتظاری باید داشته باشید.
آیا سالک قابل درمان است؟
زمانی که پزشک سالک را تشخیص داده و بلافاصله با دارو درمان کند، اغلب قابل درمان است. میزان درمان با تشخیص و درمان به موقع برای سالک احشایی بیش از ۹۰ درصد و برای سالک مخاطی بیش از ۷۵ درصد است. برخی از افرادی که بهبود می‌یابند و پس از درمان علائمی از انگل ندارند، ممکن است ظرف چند ماه دوباره بیمار شوند (عود).
هرچه درمان سالک احشایی و مخاطی به تعویق بیفتد، درمان آن دشوارتر می‌شود. همچنین درمان این نوع سالک در افراد با سیستم ایمنی ضعیف دشوارتر است.
عوارض سالک
عوارض سالک، به خصوص برای انواع احشایی و مخاطی، می‌توانند جدی یا تهدید کننده‌ی زندگی باشند. این عوارض عبارتند از:
- عفونت‌های باکتریایی: همچنین به عنوان عفونت‌های ثانویه شناخته می‌شوند، این عفونت‌ها می‌توانند زخم‌ها را بدتر کنند. آن‌ها می‌توانند به ورود باکتری به عمق بدن شما کمک کنند که منجر به بیماری جدی می‌شود.
- زخم شدن: سالک پوستی و مخاطی می‌توانند باعث آسیب دائمی به پوست، دهان و بینی شما، از جمله ایجاد زخم‌های شدید شوند.
- عود: علائم برخی از افراد با درمان برطرف می‌شود اما بعداً دوباره برمی‌گردد. زخم‌های پوستی که دوباره برمی‌گردند، عود سالک (Leishmaniasis recidivans) نامیده می‌شوند. در صورت وقوع این اتفاق، به درمان اضافی نیاز خواهید داشت.
- سوراخ یا تخریب تیغه بینی (سپتوم): سالک مخاطی می‌تواند باعث ایجاد سوراخ در بافت بین مجرای بینی شما (سپتوم) شود. ساختار بینی شما ممکن است فرو بریزد. این می‌تواند باعث بدشکلی، عفونت و مشکلات تنفسی شود.
- ذات الریه (پنومونی) یا عفونت‌های دستگاه گوارش (GI): سالک مخاطی و احشایی می‌توانند منجر به عفونت در سایر اندام‌های بدن شما شوند.
زندگی با سالک
چگونه از خودم مراقبت کنم؟
تا زمان بهبودی، از پزشک خود در مورد راه‌های مراقبت از خود سوال کنید. اگر سالک پوستی دارید، پزشک نحوه تمیز کردن و مراقبت از زخم‌هایتان را تا زمان بهبود به شما توضیح می‌دهد. در صورت ابتلا به هر نوع سالک، حتی بعد از احساس بهبودی، مراقب علائم بازگشت بیماری باشید.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنم؟
به پزشک خود مراجعه کنید:
- اگر در منطقه‌ای با شیوع لیشمانیا زندگی می‌کنید یا به آنجا سفر کرده‌اید و علائم بیماری را دارید.
- اگر زخمی دارید که مدت زیادی طول می‌کشد تا بهبود یابد.
- اگر سیستم ایمنی ضعیفی دارید، در صورت مشاهده هرگونه علائم عفونت با پزشک خود تماس بگیرید.
آیا اگر مورد گزش پشه خاکی قرار گرفتم باید به دکتر مراجعه کنم؟
فقط در صورتی که بعد از گزش پشه، علائم بیماری را داشته باشید، نیاز به مراجعه به پزشک دارید. همه پشه‌های خاکی ناقل بیماری نیستند. این اتفاق رایجی است که بدن افراد بتواند بدون اینکه بیمار شوند با عفونت لیشمانیا مقابله کند. مگر اینکه سیستم ایمنی ضعیفی داشته باشید، در صورت عدم ابتلا به بیماری، پزشک معمولاً نیازی به درمان شما ندارد.
چه زمانی باید به اورژانس مراجعه کنم؟
در صورت داشتن علائم بیماری جدی، به نزدیکترین اورژانس مراجعه کنید، از جمله:
- تب بالا (بالای ۳۹ درجه سانتیگراد یا ۱۰۳ درجه فارنهایت) که پایین نمی‌آید.
- مشکل در تنفس
- تورم قابل توجه شکم
- پوست یا چشمان زرد (زردی)
- پوست، لب یا ناخن‌های آبی (سیاه شدن، نشانه کمبود اکسیژن در خون)
جمع بندی
سالک می‌تواند باعث ایجاد زخم‌های نشسته و بیماری‌های تهدید کننده‌ی زندگی شود. اگر در منطقه‌ای با شیوع لیشمانیا زندگی می‌کنید یا به آنجا سفر می‌کنید، برای محافظت از خود اقدامات احتیاطی انجام دهید. در صورت داشتن علائم سالک یا زخمی که بهبود نمی‌یابد یا بدتر می‌شود، به پزشک خود مراجعه کنید. اکثر افرادی که قبل از وخیم شدن بیماری تحت درمان قرار می‌گیرند، می‌توانند به طور کامل بهبود یابند.
